वो जो हैं बस जो हैं वो ही हैं
એક વખત એક સરમુખત્યાર(let’s call him લિઓ)ને એક પ્રયોગ કરવાનું મન થયું. એ માતા અને એનાં સંતાનો તરફનાં પ્રેમથી ખૂબ વાકેફ હતો. પોતાની વિચિત્ર જિજ્ઞાસા લોકોનાં જીવન ખતરામાં નાખે એનાથી એ જરા પણ વિચલિત ન હતો. તેણે લગભગ ત્રણેક હજાર માતાઓને ભેગી કરી અને સૌને એક લાઈનમાં ખડી કરી દીધી. એ બધી માતાઓનાં થઈને ચારથી સાડા ચાર હજાર સંતાનો થતાં હતાં. એક બાજું માતા ને બીજી તરફ એ યુવા સંતાનોને બંદી બનાવી દેવાયાં. દર બેકી સંખ્યાની જગ્યાએ ઊભી રહેલી માતાને એવી ચોઈસ આપવાંમાં આવી કે એ પોતાનાં સંતાનનો જીવ બચાવી શકે પણ એ માત્ર એની ડાબે ઊભી પડોશી માતાનાં સંતાનોનાં જીવનાં ભોગે. લિઓએ એવી ગોઠવણ કરી હતી કે બેકી જગ્યાઓમાં એક સંતાનની મા જ્યારે બાકીની જગ્યાઓ પર બે કે તેથી વધું સંતાનોની મા. એને એવો વિશ્વાસ હતો કે આ પ્રેમ , વાત્સલ્ય અને માતાઓનો સંબંધ નર્યો સ્વાર્થ અને માત્ર એક pseudo ભાર છે. લિઓને એવું જ હતું કે આખરે સોથી વધું સંતાનો જીવતાં નહીં રહે કારણ કે સૌ કોઈ પોતાનાં જ સંતાનોને બચાવી લેવાંનું ! પણ માતા ખાલી પોતાનાં જ સંતાનોની મા નથી હોતી ને. એ દરેક માતા ખુદ એકબીજાને મારી નાખવાં વધું તૈયાર હતી. આવી ને આવી એ દર વર્ષે રમત રમતો ; ક્યારેક છોકરાઓ જાતે આપઘાત કરી લે , ક્યારેક માતાઓ મોતને ભેટી લે. લિઓ છાતી ઠોકીને કહેતો કે તમે દુઃખી થાવ છો કારણ કે તમે ખોટી ભાવનાંઓનાં ગુલામ થઈ બેઠાં છો. સતત ત્રીજા વર્ષે આ રમતની શરૂઆતનાં દીવસમાં લિઓનાં મૃત્યુનાં જ સમાચાર આવ્યાં. કોઈ ઝેરી દવાથી મૃત્યુ થયું હોય એમ લાગતું હતુ. ત્રણ દીવસ રહીને લિઓની માતાનાં ઓરડામાં એક કાગળ મળ્યો : આટલી બધી માતાની હાય મારે આ રીતે ભોગવવી પડશે એ મને ખ્યાલ નહોતો. મારા દીકરા લિઓને હું ખૂબ ચાહતી અને એની શરાબમાં આંકડાનાં પાનનો રસ મિલાવતાં મને જે પારાવાર પીડા થઈ છે એ મને જીવવાં નથી દેતી. આજ સુધી એનો પ્રયોગ ક્યારેય એક પણ રાજ્યની માતાએ સફળ થવાં દીધો નથી. હું તો એની મા છું , મારે તો એનાં વેન પૂરાં કરવાનાં અભરખા હોય જ ને ! એટલે મેં જ શરૂઆત કરી મારાં વ્હાલા અને એકનાં એક લિઓથી. જીવતે જીવ હું એને મા-દિકરાનો પ્રેમ ને એની મહત્તા સમજાવી નથી શકી. એક મા તરીકે થોડીક સફળ થઈ શકું એટલે એની પાછળ પાછળ એને નરકનાં દરવાજે મળવા ને કહેવા જાઉં છું કે, “મમ્મી તને કેટલું ચાહે છે અને ચાહવું એટલે નબળાં પડવું નહીં – બળવાન થવું !”
કોઈક વિદેશી અને અવાસ્તવિક લાગતી આ ક્રૂર ઘટના માત્ર એક ઉપજાવી કાઢેલી વાર્તાથી વિશેષ કાંઇ જ નથી. પ્રેમ, વાત્સલ્ય , માની મમતા , મા એ જ ભગવાન , મા તે મા અને માતૃત્વ જેવાં ઘટકો બિરદાવવા હવે આ વિશ્વમાં સાહિત્ય ઓછું ય નથી અને આજે ઓલ્યું શિવરાત્રીએ શિવલિંગને દૂધથી “પીઓ…પીઓ” કરી મૂકીએ છીએ એવું ય કરવું નથી. મા ને મા જ રહેવાં દઈએ ને થોડીક સહજ વાતો કરીએ.
આપણે કદાચ જો હજું ચાર પગે ચાલતાં હોત તો સ્ત્રીને બાળક ‘carry’ કરવામાં થોડી સરળતા પડતી હોત. ઊભાં થઈને દોડવા માંડવામાં આ ઉત્ક્રાંતિએ સ્ત્રીઓને થોડી વધું જ પીડા બક્ષી છે. પણ આ એક વાત સમજી લેવાં જેવી છે કે શું માત્ર આ પીડા જ આ સંબંધનાં પાયામાં છે ? આગળ જતાં એવું જો વિજ્ઞાન વિકસે (અથવા વિકસિત જ હશે) કે બાળકને પેટમાં રાખવું જરુરી નથી , એનો વિકાસ પ્રયોગશાળામાં ચોક્ક્સ વાતાવરણમાં થશે અને છેલ્લે જન્મ પણ. ન કોઈ પ્રસવની પીડા ને ન કોઈ માથાકૂટ. તો શું માતા એવો જ પ્રેમ આપી શકે બાળક ને!? ને બાળક એટલું જોડાયેલું અનુભવે કે કેમ ? આમ તો લોકો દત્તક સંતાનોને પણ અઢળક પ્રેમ આપી શકતાં હોય એવું મેં જોયું છે એટલે સાવ વેદના ઉપર જ છે બધુંય એમ નથી.એટલે હકીકતે જુઓ તો નજર નજરની વાત છે. કોઈવાર કોઈક મિત્રનાં છોકરાવ , કોઈ દિકરા કે દિકરીનાં મિત્રો , પાડોશીઓનાં સંતાનો વગેરે માટે પણ માયા બંધાઈ જતાં જોઈ છે આપણે. જે નજરથી જોવાઈ જાય એ નજરનો પ્રેમ આવી જ જતો હોય છે અને સગ્ગા દિકરા/દિકરીમાં ય જો સૂગ આવી જાય તો નજર ફરી જતી હોય એવું બને.
માને ભગવાન અને વાત્સલ્યમૂર્તિ બનાવવામાં બાકીનું બીજું ઘણું ટલ્લે ચડી ગયું છે. માણસ તરીકે જોઈ શકીએ જો થોડીકવાર પ્રેમ પડળની પાર જઈને તો સમજાશે કે કેટલી ય ઝંખનાઓ , સપનાઓ અને ઈચ્છાઓ કે જે માણસ સહજ રહે છે એ માનાં નામનો પાલવ ઓઢી સુઈ ગઈ છે. માતાઓને સાથે સાથે નિભાવવાની જો કોઈ જવાબદારી હોય તો તે એક પત્ની તરીકેની છે. બહું ઓછાં સંબંધો એવાં મળે છે કે જે એમણે કરેલાં આપણાં માટેનાં કર્મો ગણાવ્યા કરતાં નથી. સ્ત્રીઓને આ જ બધું થોડું વધું ઋજુ બનાવે છે. જીવનનાં તબક્કાઓમાં મા બન્યાં પછી સહજ જ સ્ત્રીઓ સંતાનઉછેરમાં પરોવાઈ જઈને અન્ય પળોજણોને તિલાંજલિ આપી દેતી હોય છે. એ બધી માથાકૂટમાં ફરીથી ઘૂસવાનો મોકો એમને છોકરાંવ સમજણા થઈ જાય પછી મળે છે. આવાં અવસર પુરુષોને સાંપડ્યા નથી. મોટાભાગની ગુજરાતી સ્ત્રીઓ ગૃહિણી હોય છે અને એટલે જ માતૃત્વ બિરદાવવા આપડે એમનાં ભોજનનાં પણ વખાણ કરતાં હોઈએ છીએ.
માની સુગંધ , માની ભાવતી રસોઈ , માની રીસ , માનું હાસ્ય , માની આપણને ગમતી સાડી , માની ખીજ , માની લપડાક , માની ટેવ , માનો ગમતો ફોટો , માની પૂજા , માની બેસવા-ઉઠવાની લઢણ , માથી વારેવારે બોલાતો શબ્દ વગેરે જો યાદ કરીએ તો હૂંફ વર્તાય , ગમે અને સ્મૃતિઓ તો ફરી ફરી એ જ નાનકડી ચડ્ડી અને લાલ ટી-શર્ટમાં નાખી દે છે મને. માતા હકીકતે શાતા બનીને પંપાળી રહી હોય એમ લાગે. એનાં સહજ હોવાંમાં જ માતાની મહત્તા અને ગુણવત્તા નવાં સ્તર ઉપર પહોંચતી દેખાય છે. આટલું બધું તાદાત્મ્ય માત્ર એ પ્રસવ પીડાનું કારણ નથી , માત્ર રોજ સાથે રહેવાનું અને જમાડી દેવાનું compulsion પણ નથી , કોઈમાં પ્રાણ ફૂંકી દીધાંનો અહમ નથી કે નથી કોઈ મિજાજી ને તરંગી ઘટનાનો અંજામ. આપણે જેણે જાણતાં ન હોઈએ , ઓળખતાં ન હોઈએ એને માટે બહું ખાસ પીડા કે પ્રેમ ઉપજાવવો આપણને પોસાતો હોતો નથી. મા એક જ એવી છે કે જે blind date માં ખાસ્સું માને છે અને આશિકો જેમ આ એક દિલ દો જાનની વાતો કરે છે એમ એ સાચ્ચેમાં બે જણાંનો શ્વાસ લઈ , બે હ્ર્દય ધડકાવી શકે છે. આટલી આત્મીયતા કદાચ આ ગોઠવણને ય આભારી હોય.
ઘણી વાર એવું થતું હોય છે કે બધી તકલીફોનું નિરાકરણ મા પાસે હોતું નથી પણ એને કહી દેવાં માત્રથી આપણે જલદી સુલઝી શકીએ છીએ. બાળક નાનપણથી બધી વાતો ને ફરિયાદો માને જ કરતાં શીખ્યું હોય એટલે મમ્મીને એકવાર કહી દઉં તો સારું એમ સહજ જ થાય. બહુ જ સિમ્પલ હોય છે મમ્મીલોકો. એમનાં માણસ તરીકેનાં સ્વભાવને ઓળખી , જનરેશન ગેપનાં તકાદા કર્યા વગર એને સમજાવ સમજાવ ન કર્યાં કરવું. બાકી જે દીવસથી એનાં ભાતિયામાંથી વધારાનાં ભાત પડવાનું બંધ થશે , છેલ્લી ખાંડવાળી રોટલી આવતી બંધ થશે , અઠાવન પકવાન હશે ને તોય માની જેમ રોટલી ને શાક આપમેળે પીરસાવાનું બંધ થશે , તું કેમ ખાતો નથી એ સવાલ આવતો બંધ થશે ત્યારે પલપલીયા પડી જ જવાનાં.
પહેલાં વાત થઈ એમ મા ખાલી જન્મ દીધે નથી બનાતું , વિચારથી બનાય છે. ઘણાં લોકો માની અવેજીમાં આ ઉર્જાનો વિનિમય કરતાં હોય છે. એની ગેરહાજરી અને ખાલીપાનો કોઈ વિકલ્પ નથી પણ એમનાં વતી જે આવી ક્રાંતિ ઘટાવી જાણે છે એમને વંદન છે.
મા અને એને સમકક્ષ એ બધી જ ઘટનાને વ્હાલ ! અને ઓ સંતાનો , કપાતર પાકીને જીવ નો બાળશો.
આવજો , મજા કરો.
ક્યારેય મમ્મીઓની વાતો અને ગીતો એકલાંમાં ન જોવાં-સાંભળવા , because when it comes to mom we all get emotional.
– માલવ
ખમ્મા 